Facijalni stereotipi

Ljude raspoznajemo po njihovim licima. Lica su osobena po svom obliku, veličini i boji, kao i po dimenzijama, morfologiji i rasporedu facijalnih crta. Na okruglom, ovalnom, četvrtastom ili trouglastom licu, mogu biti krupne ili sitne, bademaste ili okrugle oči. Može ga „krasiti” uzan ili širok, ravan ili prćast nos, ispod koga mogu biti smeštena velika ili mala, tanka ili puna usta. Čelo može biti visoko ili nisko, istureno ili uvučeno, a brada uvučena ili isturena.

Brojne kombinacije pomenutih osobenosti čine lice složenim perceptivnim objektom na kome se mogu procenjivati različite dimenzije. Poznato je da lice privlači veću pažnju učesnika interakcije nego bilo koji drugi deo tela. Knap i Hol (Knapp & Hall, 2002, 306) smatraju da ovo proizilazi iz „našeg uverenja da lice otkriva mnogo toga o nečijoj ličnosti ili karakteru”. To je drevna strategija zaključivanja koja nas nedvosmisleno vodi u facijalne stereotipe.

Strpljivost i zaglađena kosa

Krajem pedesetih godina, izvedeno je jedno od najznačajnijih istraživanja facijalnih stereotipa (Secord, Dukes & Bevan, 1959). Ispitivano je da li je impresija o statičkim facijalnim crtama povezana sa impresijom o ličnosti. Studentima su prezentovane fotografije lica odraslih muškaraca koja nisu izgledala suviše neuobičajeno ili ekscentrično, nisu izražavala neku jaku emociju. Ispitanici su dobili zadatak da pažljivo pogledaju prikazana lica i da na ponuđenoj listi karakteristika označe zastupljenosti svake karakteristike. Na listi karakteristika su se, na primer, našle: iskrena, topla, uzdržana, inteligentna, ponosna, duhovita, samopouzdana, ljubazna, strpljiva, agresivna, energična, stidljiva, prijateljski ili neprijateljski raspoložena osoba. Istraživači su ustanovili veoma visoku saglasnost ispitanika u proceni facijalnih crta (u proseku, 86). To znači da su oni imali slične impresije o facijalnim crtama osoba na fotografijama (na primer, složili su se oko stepena napetosti lica, tipa i boje kože, itd). Sa druge strane, postojala je i saglasnost ispitanika oko personalnih crta koje su dodeljivane prezentovanim licima na fotografijama (u proseku, 85).

Na pitanje o tome da li su crte ličnosti bile dosledno povezivane sa određenim facijalnim crtama, dobijeni rezultati dali su potvrdan odgovor. Ovo istraživanje je pokazalo da su posmatrači bili veoma spremni da formiraju impresiju o ličnosti na osnovu njihovih fotografija. Posmatrači su se u velikom stepenu oslanjali na facijalne crte.  

Rezultati su, na primer, ukazali na povezanost visokog čela i inteligencije, punih usana i senzualnosti, tankih usana i savesnosti, isturenih očiju i ekscitabilnosti, facijalne napetosti i agresivnosti. Takođe je ustanovljeno da su grupe facijalnih znakova bile povezane sa grupama personalnih crta. Na primer, osobe sa mlađim licem, horizontalnim borama na čelu i uredno zaglađenom kosom, bile su procenjene kao energične, savesne, strpljive, iskrene, odgovorne, ljubazne, prijateljski raspoložene. Osobe sa starijim licem, tankim usnama i borama u uglovima očiju, procenjene su kao inteligentne i uljudne. Ili, osobe sa svetlim obrvama, plitko usađenim, široko otvorenim i sjajnim očima, opažene su kao vesele, duhovite, iskrene, tople i pažljive.

Istraživanje Sekorda i  saradnika potvrdilo je postojanje izraženih facijalnih stereotipa. Slične tendencije formiranja impresija o ličnosti na osnovu facijalnog izgleda, mogu se sresti i u svakodnevnim komunikacijama, naročito, prilikom prvih susreta. Socijalno iskustvo svakoga od nas to, u izvesnoj meri, potvrđuje. 

Istraživanja, međutim, pokazuju da se procene ličnosti zasnivaju ne samo na statičkim već i na dinamičkim facijalnim znacima. Na primer, osoba koja nam se pri upoznavanju srdačno nasmeši, biva ocenjena kao dobra i simpatična, a osoba na čijem licu vidimo kiseo osmeh, kao hladna i sebična (Knutson, 1996). Knap i Hol (2002) navode primer studije (Riggio & Friedman, 1986) koja potvrđuje postojanje stereotipa o facijalnoj ekspresiji. Studija je pokazala da su studenti verovali u to da su facijalno ekspresivnije osobe pouzdanije, dopadljivije, otvorenije. Giford je (Gifford, 1994) proučavao samoprocenu osobe i mišljenje drugih ljudi o toj osobi na osnovu niza facijalnih znakova koje je ta osoba slala svom sagovorniku. Dobijene su razlike u interpretaciji istih facijalnih znakova. Slika osobe koja je procenjivala samu sebe, razlikovala se od slike koju su drugi imali o njoj. Na primer, osoba koja se tokom interakcije osmehivala bila je procenjena kao ekstravertna, dopadljiva i prostosrdačna. Međutim, u samoproceni, smešenje nije bilo dovedeno u vezu ni sa jednom od spomenutih osobina.

Da li uz ljutnju ide sebičnost?

Dinamički facijalni znaci bili su predmet još jednog istraživanja (Kostić, 1995). U tipičnoj studiji procenjivanja, facijalno ponašanje je bilo tretirano kao stimulus. U istraživanju su bila postavljena dva pitanja. Prvo, da li su posmatrači u stanju da tačno interpretiraju facijalne znake emocija? Drugo, da li su posmatrači kadri da na osnovu istih dinamičkih znakova pretpostave osobine ličnosti posmatrane osobe? Ispitanici  su bili studenti treće godine Filozofskog fakulteta u Nišu. Bilo je 105 devojaka i 105 mladića.

Studentima su prezentovane fotografije lica osoba koje su izražavale šest primarnih emocija (sreća, strah, tuga, iznenađenje, odvratnost i ljutnja). To su bile crno-bele fotografije na kojima je šestoro ljudi simuliralo šest pomenutih emocija. Zadatak svakog subjekta je bio da pažljivo pogleda fotografiju i da sa liste emocionalnih termina odabere onaj koji najbolje opisuje emocionalno stanje osobe na fotografiji. Na listi je bilo samo šest termina za emocije, jer je na fotografijama bilo samo šest primarnih emocija (jedan tačan i pet pogrešnih odgovora).

Posle toga, iste fotografije su ponovo prezentovane ispitanicim. Od ispitanika je traženo da pretpostave pet osobina ličnosti koje bi najbolje opisale osobu na fotografiji. Pred ispitanicima je bila lista od 69 najčešće korišćenih termina u opisivanju ličnosti (Rot i Havelka, 1967), sa koje su oni birali odgovarajuće atribute.

Rezultati istraživanja koji su se odnosili na prvi zadatak (procenu emocija), pokazali su visoku saglasnost ispitanika u identifikaciji šest primarnih emocija na osnovu izraza lica. Tako je sreću tačno identifikovalo 99.52% ispitanika; odvratnost 88.57%; strah 100%; tugu 99.52%; iznenađenje 100% i ljutnju svi ispitanici (100%). Dakle, ispitanici su pokazali sposobnost da tačno dešifruju facijalne ekspresije. 

U procenjivanju osobina ličnosti na osnovu facijalne ekspresije, rezultati istraživanja su pokazali sledeće. Osobu koju su procenili kao srećnu, naši ispitanici su videli kao društvenu (74.76%), ljubaznu (41.43%) i komunikativnu (40.95%). Osoba za koju je utvrđeno da na fotografiji izražava odvratnost, procenjena je kao nedruštvena (74.76%), uobražena (60.48%), zatvorena (39.05%) i sebična (31.90%). Postojalo je značajno slaganje oko osobe koja je izražavala strah na fotografiji. Ona je procenjena kao nesamopouzdana (76.19%) i osetljiva (67.62%). Tužna osoba je procenjena kao usamljena (55.71%), iskrena (31.43%), osetljiva (30%) i nedruštvena (30%). Osoba koja je izražavala iznenađenje procenjena je kao društvena (50.48), otvorena (30.48%), iskrena (28.57%) i aktivna (24.76%). Naši subjekti su se složili da bi osoba koja je pokazala ljutnju, mogla biti nedruštvena (76.19%), sebična (67.62%) i egoistična osoba (30%). Nije bilo značajnih razlika među polovima u biranju atributa ličnosti za posmatrane osobe na šest fotografija.

Rezultati ove i mnogih drugih studija, pokazali su da je Darvin bio u pravu kada je tvrdio da postoje univerzalne ekspresije primarnih emocija koje su biološki determinisane i koje su proizvod evolucije. Međutim, rezultati potkrepljuju ideju da facijalne ekspresije igraju značajnu ulogu i u opažanju osobina ličnosti. Ovo se događa zato što se trenutno emocionalno stanje posmatrane osobe neopravdano shvata kao trajno. Na primer, veselost se ne uzima kao trenutna emocionalna reakcija na određeni događaj, već kao trajno stanje koje se dovodi u vezu sa ličnošću. Znači, ako na osnovu izraza lica zaključimo da je neko veseo, neosnovano pretpostavljamo da je skoro uvek veseo, a veseli su, obično, društveni, ljubazni, topli, otvoreni, vredni i komunikativni ljudi (aktiviranje implicitne teorije ličnosti).