Lažni osmeh

Pored toga što može maskirati ekspresiju negativne emocije, osmeh može pomoći osobi da demonstrira pozitivne emocije iako ih nije doživela. Lažni osmeh je neophodno razlikovati od ostalih osamnaest vrsta osmeha (koketni, prezrivi, prigušeni, paćenički, zbunjeni, slušalački, osmeh ublažavanja, usklađivanja, Čaplinov, itd). Ono što je isto kod svih vrsta osmeha je promena izgleda donjeg dela lica koju proizvodi mišić zygomaticus major. Neke vrste osmeha nastaju kombinovanim delovanjem zygomaticus majora-a i drugih mišića, a nekolicinu osmeha proizvode drugi mišići bez učestvovanja zygomaticus-a.

Pravi, iskreni osmeh je rezultat pokretanja samo jednog mišića (zygomaticus major) u donjem delu lica. Osmeh kojim se nevoljno izražavaju spontano doživljene pozitivne emocije, prati aktivnost mišića oko očiju (orbicularis oculi). Zahvaljujući kontrakcijama zygomaticus major-a, dolazi do podizanja obraza i sakupljanja kože ispod očiju. Aktiviranje orbicularisa oculi proizvodi bore pored spoljašnjih uglova očiju. Po svom trajanju, iskren osmeh je usaglašen sa intenzitetom doživljene emocije.

Bore oko očiju – izdajice

Pokušavajući da ustanove razliku između karakteristika lažnog i iskrenog osmeha, istraživači (Ekman, Friesen & O’Sullivan, 1988) su izveli eksperiment sa učenicama medicinske škole. Evo kratkog prikaza njihovog istraživanja. 

Učenice medicinske škole su gledale kratak film i istovremeno saopštavale intervjueru kako se osećaju. Intervjuer je sedeo okrenut leđima ekranu i nije mogao da vidi šta one gledaju. Intervju je nastavljen posle gledanja filma. Kada su učenice gledale film koji je budio prijatna osećanja, one su bile instruirane da u intervjuu budu potpuno iskrene. Međutim, kada su gledale film koji je prikazivao amputaciju noge sa dosta krvi ili užasne opekotine, to je izazvalo veoma neprijatna osećanja, a one su bile instruirane da ih sakriju i obaveste intervjuera da gledaju još jedan prijatan film. Za vreme gledanja oba filma, skriveno je snimano facijalno ponašanje učenica. Ilustracija 1 pokazuje različite osmehe jedne učesnice eksperimenta. Samo jedan od četiri prezentovana osmeha je onaj koji izražava doživljenu pozitivnu emociju. Da li je to osmeh pod A, B, C ili D?

Naravno, pod B.

Snimljeni materijal je podvrgnut analizi koja je izvršena uz pomoć instrumenta FACS (Ekman, Friesen, 1978) koji omogućava registrovanje svih vidljivih facijalnih pokreta bez prethodne teorijske pretpostavke o njihovom bihevioralnom značenju. Istraživači su raščlanili facijalnu aktivnost na elemente: privlačenje, podizanje obrva, boranje nosa, razvlačenje usana, itd. Koderi nisu znali da li je materijal koji su analizirali nastao za vreme iskrenog ili lažnog obraćanja intervjueru. 

Nezavisna varijabla je bila iskren, odnosno lažni iskaz o emociji, a zavisna – iskren osmeh koji je bio izraz sreće i lažni osmeh koji je maskirao negativna osećanja. Tragajući za pokretima koji su relevantni za iskren, odnosno lažni osmeh, istraživači su procenjivali samo dve stvari: aktivnost–neaktivnost mišića oko očiju i prisustvo–odsustvo znakova odvratnosti (naboranost nosa i stisnutost usana) ili neke druge negativne emocije.

Gornja usna i gađenje 

Rezultati su pokazali da se facijalna ekspresija sreće javljala mnogo češće u intervjuu u kome su učenice bile iskrene, nego u onom u kome su lagale. To znači da je u iskrenim intervjuima bilo mnogo više pravih osmeha nego lažnih. Kada su učenice medicinske škole lagale, istraživači su otkrili da su se one smešile drugačije, nego kada su govorile istinu. Njihovi osmesi su propuštali znake njihovih pravih emocija koje su morale da sakriju. Otkrivena su dva različita tipa osmeha. Jedan je bio povezan sa istinitim izveštajem o prijatnom iskustvu, a drugi sa sakrivanjem neprijatnih emocija. Kada su učenice doživele prijatnost, uz osmeh su se javljale i bore u spoljašnjim uglovima očiju. Kada su učenice pokušavale da ekspresijom sreće maskiraju negativne emocije, u osmehu su bili prisutni znaci negativnih emocija.    

Dakle, osmeh koji je bio izraz doživljenih pozitivnih osećanja bio je praćen promenama koje su izazvane pokretanjem mišića oko oka (orbicularis oculi). Došlo je do povlačenja uglova usana na gore (zygomaticus major). Pokretanje ovih mišića nikada nije bilo povezano sa doživljavanjem bilo koje negativne emocije. Osmeh kojim su subjekti maskirali negativna osećanja, sadržao je tragove gađenja kroz podizanje gornje usne. Ili, tragove tuge kroz povlačenje uglova usana na dole (pogledati Ilustraciju 1).  

Razlika u tipovima osmeha nikada ne bi bila otkrivena da nisu bili analizirani suptilni aspekti osmeha, a da, sa druge strane, osmeh nije razmatran u okviru celokupne facijalne aktivnosti koja prati doživljaj pozitivnih, odnosno, negativnih emocija. 

Po čemu možemo biti sigurni da se osoba koja je pred nama lažno osmehuje? Empirijski je utvrđeno nekoliko stvari: osmeh je asimetričan, u spoljašnjim uglovima očiju nema bora, nema kesica ispod očiju, a ukoliko je osmeh umerenog intenziteta, nema ni podignutih obraza, ni blago spuštenih obrva. Često je vremenski neusaglašen sa tokom komunikacije, pojavljuje se i nestaje iznenada ili traje duže nego što je uobičajeno. Ilustracija 2 jasno prikazuje razliku između lažnog i iskrenog osmeha i kod jednog i kod drugog pola.

Treba imati u vidu da se ni jedan od pomenutih facijalnih znakova ne može smatrati dovoljno sigurnim znakom laži. Svaki uočeni facijalni znak prevare mora biti interpretiran u sklopu ostalih facijalnih aktivnosti i socijalnog konteksta u kome se data interakcija odvija. Facijalni znaci laganja se razlikuju po svojoj informativnoj vrednosti. Na primer, neki znaci nam nude potpunu informaciju o vrsti emocije koja je sakrivena ili kamuflirana. Drugi znaci nam saopštavaju da li je u pitanju pozitivna ili negativna emocija, a treći ukazuju na emociju koja se pojavljuje neočekivano i nezavisno od konteksta i čija pojava izaziva podozrivost posmatrača.